जंगला शेजारचं दुःख… व्याघ्रप्रकल्प दिनी प्रश्न विचारणाऱ्या नजरा

लोकस्पर्श न्यूज नेटवर्क 

ओमप्रकाश चुनारकर 

गडचिरोलीत कधी काळी जंगल हे निव्वळ हिरवळ नव्हतं, ती एक सजीव, श्वास घेणारी, बोलकी सृष्टी होती. आज तीच सृष्टी वेदनेच्या, तडफडण्याच्या आणि संघर्षाच्या गर्जनेत उभी आहे. एकीकडे आपला अधिवास गमावलेला वाघ, हत्ती, बिबट जखमी सावलीसारखे गावशिवारात फिरताना दिसतात, तर दुसरीकडे, त्या सावलीच्या सळसळीने हादरलेला माणूस — शेतकरी, मेंढपाळ, आदिवासी — आपल्या पोटासाठी लढताना प्राण गमावतो. आज व्याघ्र प्रकल्प दिन आहे; पण साजरा करावा तरी कोणत्या मनाने?

व्हॉट्सअॅप ग्रुप ही लिंक वापरून जॉइन करा

गेल्या अडीच वर्षांत केवळ आरमोरी व वडसा वनक्षेत्रात आठ निरागस माणसं हिंस्त्र वन्यप्राण्यांच्या हल्ल्यात मारली गेली. शेकडो पाळीव प्राणी, हजारो एकरांवरील शेती, आणि अनंत स्वप्नं या झुडपांमध्ये हरवून गेली. वाघाच्या पंजाने फाटलेले तंबू, हत्तींच्या चित्काराने तुडवलेली भातशेती, आणि बिबट्याच्या भक्ष्यस्थानी गेलेली गुरं — ही आकडेवारी नाही, ही मूक आरडओरड आहे.

एकीकडे व्याघ्र प्रकल्पांसाठी सुसज्ज बफर झोन्स, जैवविविधता उद्यानं आणि संवर्धन केंद्रांची बातमी येते, आणि दुसरीकडे जंगलाच्या कडेवर उभा असलेला शेतकरी आपल्या शेतीच्या नुकसानीसाठी तहानलेला दिसतो. शासन भरपाई देईल, पण नष्ट झालेलं पीक, मृत जनावरं आणि त्यांच्यावर अवलंबून असलेलं आयुष्य हे कोणत्या निधीतून परत येईल?

टेलिग्राम बातम्यांसाठी लिंक क्लिक करा

या भागात विशेषतः ओडिशातून आलेल्या रानटी हत्तींनी गेल्या चार वर्षांत हळूहळू आपला मुक्काम स्थिर केला आहे. हा मुक्काम नैसर्गिक वाटावा, पण माणसाच्या अस्तित्वासाठी तो एक सततचा धोकादायक ठरतो आहे. जंगलाची हिरवळ, नद्यांची धार, आणि हवेतलं गार वारं — हे सगळं जणू हत्तींनाही पुन्हा घरासारखं वाटू लागलं आहे. पण त्यांचं ‘घर’ म्हणजे दुसऱ्याचं संकट.

मानव-वन्यजीव संघर्ष म्हणजे फक्त मृत्यूचा हिशोब नाही. तो विस्कटलेल्या संतुलनाचा, हरवलेल्या समजुतीचा आणि हरवणाऱ्या दोन्ही बाजूंचा युद्धनाद आहे. वाघ आपल्यावर हल्ला करत नाही, तो आपल्या हद्दीत आल्याची खंत व्यक्त करतो. हत्ती आपल्या शेतीवर धडकतो, कारण त्याच्या जंगलात आता माणसाचं शहर उभं आहे.

व्याघ्रप्रकल्प दिन म्हणजे केवळ वाघाचं प्रतीक नसावं — तर त्या सगळ्या सजीवांचं स्मरण असावं, जे सृष्टीचं चक्र फिरवत असतात. हा दिवस प्रश्न विचारण्याचा असावा — की आपण वन्यजीव वाचवतोय की त्यांना विस्थापित करून नव्या संघर्षाला जन्म देतोय? वनविभागानं प्रयत्न केले, अधिवास संरक्षणाची मोहीमही राबवली, पण ही पद्धत जंगल राखून माणूस वाचवण्यापेक्षा — माणूस राखून जंगल वाचवण्याची झाली पाहिजे.

गडचिरोलीचा हा परिसर केवळ वाघ-हत्तींचा निवास नाही, तर आदिम संस्कृतींचा अविभाज्य घटक आहे. येथे शेतात उगवणारा भात, जंगलात उमलणारी हळद आणि नदीच्या पात्रात वाहणारी पारंपरिक समजूत — हे सर्व एकसंध आहेत. जर त्या एकसंधतेत व्याघ्र, हत्ती, बिबट आणि माणूस एकत्र नांदू शकत नसतील, तर आपली ‘संवर्धन’ संकल्पना कोलमडली आहे, हे मान्य करावं लागेल.

आज जेव्हा आपण व्याघ्रप्रकल्प दिन साजरा करतो, तेव्हा एक विचार डोकं वर काढतो — की हा प्रकल्प वाघासाठी आहे की माणसासाठी? कारण संघर्ष वाढतो तेव्हा शिकार होते ती केवळ माणसाची नाही, तर त्या सृष्टीचंही हृदय फाटतं. आणि त्याच्या तुकड्यांवर उभं राहतं एक नवं संकट — जे मोजता येत नाही, फक्त जाणवता येतं.